Abekta

Nothing human is alien to me

User Tools

Site Tools


This is an old revision of the document!


হাফিজের গজল

হাফিজের (১৩২৫–৯০, শিরাজ, ইরান) ‘দিওয়ানের’ বাংলা অনুবাদ।

১–১০০

১. অন্ধকার রাত

আসো, সাকী, আসো গ্লাস নিয়ে, হাতে হাতে দাও তুলে,
প্রেম ভাবতাম সোজা, পরে পড়লাম কি মুশকিলে।
     তোমার কোঁকড়া চুল থেকে ভোরের বাতাসে আসা
কস্তুরীর সুবাস কি রক্তের বন্যা বহায় দিলে!
     জানের মঞ্জিলে বলো কিসের সুখ, কিসের শান্তি,
যদি ঘণ্টা বারবার বলে, মাহমিল দাও ফেলে।
     মাজিপীর যদি চায় মদ দিয়ে রাঙাও মাদুর,
পথিক জানে কি পথ কি পাথেয় আছে এ-মঞ্জিলে।
     অন্ধকার রাত, তরঙ্গের ভয়, ভয়ংকর ঘূর্ণি—
তীরের তৃপ্ত বান্দা কি জানে আমরা আছি কি হালে?
     আমার কামে আমার কর্মের হয়েছে বদনাম,
রহস্য কি গোপন থাকে যদি ছড়ায় মাহফিলে?
     যদি চাও তার হাজিরা, গায়েব থেকো না, হাফিজ,
দয়িতার কাছে গেলে দুনিয়াকে যেতে দাও ভুলে।

اَلا یا اَیُّهَا السّاقی اَدِرْ کَأسَاً و ناوِلْها
که عشق آسان نمود اوّل ولی افتاد مشکل‌ها
به بویِ نافه‌ای کآخر صبا زان طُرّه بُگشاید
ز تابِ جَعدِ مِشکینش چه خون افتاد در دل‌ها
مرا در منزلِ جانان چه اَمنِ عیش، چون هر دَم
جَرَس فریاد می‌دارد که بَربندید مَحمِل‌ها
به مِی سجّاده رنگین کُن گَرَت پیرِ مُغان گوید
که سالِک بی‌خبر نَبْوَد ز راه و رسمِ منزل‌ها
شبِ تاریک و بیمِ موج و گِردابی چنین هایل
کجا دانند حالِ ما سبکبارانِ ساحل‌ها؟
همه کارم ز خودکامی به بدنامی کشید آخر
نهان کِی مانَد آن رازی کَزو سازند مَحفِل‌ها؟
حضوری گر همی‌خواهی از او غایب مشو حافظ
مَتٰی ما تَلْقَ مَنْ تَهْویٰ دَعِ الدُّنْیا و اَهْمِلْها

১৩. বারের দরজা

ফুটে উঠছে সকাল, ঘনাচ্ছে মেঘের বীথি—
ভোরের পেয়ালা, ভোরের পেয়ালা, ওরে সাথি!
     টিউলিপের লাল গালে ঝরে পড়ে শিশির—
পুরানো ওয়াইন, পুরানো ওয়াইন, রে সারথি!
     ময়দান থেকে আসছে বেহেশ্তের বাতাস,
এই নিখাদ ওয়াইন তবে পান করো নিতি।
     পান্নার সিংহাসনে বসে পড়েছেন গোলাপ,
আতশের মতো লাল ওয়াইন তোমার প্রাপ্তি।
     বারের দরজা তারা বন্ধ করেছে আবার,
দুয়ারের ওপেনার, দ্বার খুলে দাও মুক্তি।
     তোমার দাঁত আর ঠোঁটের নিমকের সাথে
পুড়ে কাবাব হওয়া সিনা আর জানের চুক্তি।
     এত তাড়াতাড়ি কেন বন্ধ করল দরজা
যেখানে এসেছে এত চমৎকার এই তিথি।
     এই নিখাদ ওয়াইন উজাড় করো, হাফিজ,
সাকীর পরীর মতো এই প্রতিমার প্রতি।

می‌دمد صبح و کِلِّه بست سحاب
الصَبوح الصَبوح یا اصحاب
می‌چکد ژاله بر رخِ لاله
المُدام المُدام یا احباب
می‌وزد از چمن نسیمِ بهشت
هان، بنوشید دَم به دَم مِیِ ناب
تخت زُمْرُد زده است گل به چمن
راحِ چون لعلِ آتشین دریاب
درِ میخانه بسته‌اند دگر
اِفتَتِح یا مُفَتِّح الاَبواب
لب و دَندانْت را حقوق نمک
هست بر جان و سینه‌هایِ کباب
این چنین موسِمی عجب باشد
که ببندند میکده به شتاب
بر رخِ ساقیِ پری پیکر
همچو حافظ بنوش بادهٔ ناب

১৫. ঘুমের ঘর

হায়, স্বর্গের সুন্দর, তোমার ঘোমটা কে খুললো?
হায়, বেহেশ্তের পাখি, তোমার দানাপানি কে দিলো?
     আমার ঘুম পালিয়েছে জিগরজ্বালানো চিন্তায়,
নিশায় ঘুমের ঘরে তুমি কার বুকে মাথা ফেলো?
     দরবেশের কথা তো একদম জানতে চাও না,
ক্ষমা ও ক্ষতিপূরণ এত সহজে কিভাবে ভোলো?
     মাতাল চোখে বশ করেছ কত আশিকের দিল,
তোমার মদে কি নেশা না বুঝেই পথ শেষ হলো।
     আমার বুকে ছুঁড়েছ যে দৃষ্টির তির তা বিঁধেনি,
কিছু না হোক অন্তত তোমার রায়টা খুলে বলো।
     আমার ফরিয়াদ বা আর্তনাদ তুমি শোনোইনি,
এ থেকেই বুঝতে পারি কত উপরে তুমি চলো।
     পানির পুকুর এই মরুভূমি থেকে বহু দূর,
সাবধান, তোমাকে বিপথে না নিক এ ভুল আলো।
     হায়, আমার দিল, কি দিয়ে চলবে শেষ বয়সে?
শুধু ভুলের পিছনে তোমার যৌবন কেটে গেলো।
     ও হৃদয়পোড়ানো প্রাসাদ, ও মমতার মঞ্জিল,
খোদা, দুঃসময় কেড়ে না নিক তোমার চালচুলো।
     হাফিজ এমন বান্দা না যে খোদার থেকে পালাবে,
দয়া করে ফিরে আসো, নিয়েছ তো আমার সাকল্য।

ای شاهد قدسی، کِه کَشَد بند نقابت؟
وی مرغ بهشتی، که دهد دانه و آبت؟
خوابم بشد از دیده در این فکر جگرسوز
کآغوشِ که شد منزل آسایش و خوابت؟
درویش نمی‌پرسی و ترسم که نباشد
اندیشهٔ آمرزش و پروای ثوابت
راه دل عشاق زد آن چشم خماری
پیداست از این شیوه که مست است شرابت
تیری که زدی بر دلم از غمزه خطا رفت
تا باز چه اندیشه کند رای صوابت
هر ناله و فریاد که کردم نشنیدی
پیداست نگارا که بلند است جَنابت
دور است سر آب از این بادیه، هش دار
تا غول بیابان نفریبد به سرابت
تا در ره پیری به چه آیین رَوی ای دل
باری به غلط صرف شد ایامِ شبابت
ای قصرِ دل افروز که منزلگهِ انسی
یا رب مَکُناد آفتِ ایام، خرابت
حافظ نه غلامیست که از خواجه گریزد
صلحی کن و بازآ که خرابم ز عِتابت

৬৪. পরী ও দেবী

যেহেতু বন্ধুর কাছে সব বাহাদুরি বেয়াদবি,
জিভ একদম চুপ! যদিও মুখ ভরা আরবি।
     পরী লুকিয়েছে মুখ, দেবীর অদ্ভুত চাহনিতে
ভস্ম হয়ে গেছে বুদ্ধি; কি ভয়ানক বিস্ময়, ভাবি।
     এ বাগানে কেউ ফুল তুলতে পারেনি কাঁটা ছাড়া,
আবু লাহাবের আগুনে আরো বাতি জ্বালান নবী।
     জানো আকাশের চাকা কেন অধমের অনুকূল?
এ কারণই যথেষ্ট যে খুব সাধারণ তার নীবি।
     অর্ধেক যব হলেও কিনব না খানকা রিবাত,
বারের মস্তব স্বর্গ, গ্লাসের পা আমার পৃথিবী।
     চোখে আঙুরলতার আলো: কখনো গ্লাসের ঘোমটা
কখনোবা আঙুরের পর্দা লুকায় তোমার ছবি।
     স্যার, আমার আক্বল আদব ছিল হাজার হাজার,
এখন মাতাল বলে সুখে হারিয়েছি লজ্জা সবই।
     তাহলে ওয়াইন আনো, সকালবেলার কান্নায় বা
মধ্যরাতের দোয়ায় এই শুধু হাফিজের দাবি।

اگر چه عرض هنر پیشِ یار بی‌ادبیست
زبان خموش، ولیکن دهان پُر از عربیست
پری نهفته رخ و دیو در کرشمهٔ حُسن
بسوخت دیده ز حیرت که این چه بوالعجبیست
در این چمن گلِ بی خار کس نچید آری
چراغِ مصطفوی با شرارِ بولَهَبیست
سبب مپرس که چرخ از چه سفله پرور شد
که کام بخشی او را بهانه بی سببیست
به نیم جو نخرم طاقِ خانقاه و رباط
مرا که مَصطَبه ایوان و پای خُم طَنَبیست
جمالِ دختر رَز نورِ چشمِ ماست مگر
که در نقابِ زجاجی و پردهٔ عِنبیست
هزار عقل و ادب داشتم من ای خواجه
کنون که مستِ خرابم، صلاح بی‌ادبیست
بیار می که چو حافظ هزارم استظهار
به گریهٔ سحری و نیازِ نیم شبیست

৯৬. কান্না ও বহ্নি

কোনো ওষুধ সারায় না আমার ক্লেশ, করো ত্রাণ!
আমাদের বিচ্ছেদের নাই কোনো শেষ, করো ত্রাণ!
     দীন আর দিল নাই, এখন তারা খুঁজছে জান,
ত্রাণ করো সুন্দরের নিষ্ঠুর নির্দেশ থেকে ত্রাণ!
     একটা চুমুর জন্য তারা ছুটছে জানের পিছে,
শুধু চাই দিলদস্যুদের এই দেশ থেকে ত্রাণ!
     এই কাফিরের দল আমাদের রক্ত চুষে খায়,
হে মুসলমান, ওষুধ নাই এক লেশ? করো ত্রাণ!
     হাফিজের মতো স্বার্থহীন কত রাত আর দিন
রয়ে গেছে শুধু কান্না ও বহ্নির রেশ, করো ত্রাণ!

دردِ ما را نیست درمان الغیاث
هجرِ ما را نیست پایان الغیاث
دین و دل بردند و قصدِ جان کنند
الغیاث از جورِ خوبان، الغیاث
در بهایِ بوسه‌ای جانی طلب
می‌کنند این دلسِتانان الغیاث
خونِ ما خوردند این کافردلان
ای مسلمانان چه درمان؟ الغیاث
همچو حافظ روز و شب بی خویشتن
گشته‌ام سوزان و گریان الغیاث

৯৭. আখের রেওয়াজ

সব সুন্দরের শিরে তুমি হলে একমাত্র তাজ,
কোন দিলবার তোমাকে কর দিতে হবে নারাজ?
     তোমার দুই মাতাল চোখ তুর্কিস্তানে ঝড় তোলে,
তোমার কোঁকড়া চুল পায় চীন হিন্দের খিরাজ।
     তোমার মুখের সাদা রং দিবার চেয়ে উজ্জ্বল,
তোমার চুলের অন্ধকার নিশার চেয়ে নিলাজ।
     তোমার মুখের মৌয়ে চিরঞ্জীব খিজিরের জল,
তোমার মিঠাই-ঠোঁট মিশরের আখের রেওয়াজ।
     কোথায় পাব এই অসুখের আসল শিফা যদি
আমার জান আর দিলে না আসে তোমার ইলাজ!
     পাষাণ হৃদয়ে কেন টুকরা করো আমার জান?
আমার নাজুক দিল আদরে ভেঙে যাওয়া কাচ।
     তোমার ঠোঁট খিজির, মুখ প্রাণের পানি, শরীর
সাইপ্রেস, বুক আইভরি, চুলের মতন মাঝ।
     শুধুমাত্র যার দুয়ারের সাধারণ ধুলা হব
হাফিজের দিল জান দিয়ে চায় সেই মহারাজ।

تویی که بر سرِ خوبانِ کشوری چون تاج
سِزَد اگر همهٔ دلبران دَهَندَت باج
دو چشمِ شوخِ تو برهم زده خَطا و حَبَش
به چینِ زلفِ تو ماچین و هند داده خراج
بیاضِ رویِ تو روشن چو عارِضِ رُخِ روز
سوادِ زلفِ سیاهِ تو هست ظلمت داج
دهانِ شهدِ تو داده رواج آب خِضِر
لبِ چو قندِ تو بُرد از نباتِ مصر رواج
از این مرض به حقیقت شفا نخواهم یافت
که از تو دردِ دل ای جان، نمی‌رسد به عِلاج
چرا همی‌شکنی جانِ من ز سنگدلی؟
دلِ ضعیف که باشد، به نازکی چو زُجاج
لبِ تو خضر و دهانِ تو آبِ حیوان است
قدِ تو سرو و میان موی و بَر، به هیئت عاج
فِتاد در دلِ حافظ هوایِ چون تو شَهی
کمینه ذرهٔ خاکِ درِ تو بودی کاج

৯৮. ধুলার অস্তিত্ব

তোমার মাজহাবে যদি প্রেমিক খুন হয় অবাধ,
তুমি যা ঠিক ভাবো আমিও তাই ভাবি নির্বিবাদ।
     তোমার চুলের কালো যার দেয়া নিশা তার তৈরি,
মুখের সাদা যে দিয়েছে সে-ই সৃষ্টি করে প্রভাত।
     তোমার চুলের ফাঁস থেকে কেউ পায়নি খালাস,
বা ভুরুর ধনুক ও চোখের তির থেকে নাজাত।
     আমার দুচোখ থেকে বুকে বয়ে যায় দুই নদী,
বুকের সাগরে চলে না কোনো নাবিকের ইস্পাত।
     তোমার ঠোঁট প্রাণের পানির মতো জানের শক্তি,
আমাদের ধুলার অস্তিত্ব তার ধাতের সম্পাত।
     শত আর্জিতে পাইনি তোমার লাল ঠোঁটের চুমু,
শত হাজার আর্জিতেও দিল পায়নি তার স্বাদ।
     তোমার জানের জন্য ব্যাকুল জবান দিয়ে দোয়া
চলতে থাকুক একটানা এ সন্ধ্যা থেকে প্রভাত।
     নির্ভুলতা অনুতাপ ধার্মিকতা হাফিজে চেয়ো না,
লম্পট আশিক মজনুতে কেউ খোঁজে না নিখাদ।

اگر به مذهبِ تو خونِ عاشق است مُباح
صلاحِ ما همه آن است کان تو راست صلاح
سَوادِ زلفِ سیاهِ تو جاعِلُ الظُّلُمات
بَیاضِ رویِ چو ماهِ تو، فالِقُ الاَصباح
ز چینِ زلفِ کمندت کسی نیافت خلاص
از آن کمانچهٔ ابرو و تیرِ چشم، نَجاح
ز دیده‌ام شده یک چشمه در کنار روان
که آشنا نکند در میان آن، مَلّاح
لبِ چو آبِ حیاتِ تو هست قُوَّتِ جان
وجودِ خاکیِ ما را از اوست ذکرِ رَواح
بداد لعلِ لبت بوسه‌ای به صد زاری
گرفت کام دلم زو به صد هزار اِلحاح
دعای جانِ تو وردِ زبان مشتاقان
همیشه تا که بُوَد متصل مَسا و صَباح
صَلاح و توبه و تقوی ز ما مجو حافظ
ز رند و عاشق و مجنون کسی نیافت صلاح

৯৯. ফারুখের মুখ

ফারুখের মুখ কামনা করে আমার দিল
ফারুখের চুলের মতন হয়েছে জটিল।
     কেবল কোঁকড়া হিন্দু এই চুল ছাড়া কেউ
হতে পারেনি ফারুখের মুখের শামিল।
     এই কালো নেকবখতের ভাগ্য সব সময়
যাত্রাপথে ফারুখের জানুতে পায় মঞ্জিল।
     সাইপ্রেস কাঁপে উইলোর মতো থরথর
যেই দেখে ফারুখের দিলমাতানো শরীর।
     সাকী, জাফরান রঙের ওয়াইন এনে করো
ফারুখের জাদুর নার্গিস হৃদয়ে দাখিল।
     দুঃখে আমার শরীর ধনুকের মতো বাঁকা
যেমন ধনুর মতো ফারুখের ভ্রু কুটিল।
     তাতারি কস্তুরীর বাতাস লজ্জা পায় যদি
ফারুখের চুল থেকে আসে অম্বর-অনিল।
     যদি এক দিকেও ঢলে পড়ে সবার দিল,
শুধু ফারুখের দিকে আমার দিলের মিল।
     আমি তার হিম্মতের গোলাম যে হাফিজের
মতো হিন্দু ফারুখের হুকুম করে তামিল।

دلِ من در هوایِ روی فَرُّخ
بُوَد آشفته همچون مویِ فَرُّخ
بجز هندویِ زلفش هیچ کس نیست
که برخوردار شد از روی فَرُّخ
سیاهی نیکبخت است آن که دایم
بُوَد همراز و هم زانوی فَرُّخ
شَوَد چون بید لرزان سروِ آزاد
اگر بیند قدِ دلجویِ فَرُّخ
بده ساقی شرابِ ارغوانی
به یادِ نرگسِ جادوی فَرُّخ
دوتا شد قامتم همچون کمانی
ز غم پیوسته چون ابروی فَرُّخ
نسیم مُشک تاتاری خِجِل کرد
شمیم زلف عَنبربوی فَرُّخ
اگر میلِ دلِ هر کس به جایست
بُوَد میلِ دلِ من سوی فَرُّخ
غلامِ همتِ آنم که باشد
چو حافظ بنده و هندوی فَرُّخ

১০০. ওয়াইন ও হাওয়া

মনে করা ভালো, কালকে বলেছিল পীর সৌরিক,
ওয়াইন তোমার দিলদুঃখের ইয়াদ মুছে দিক।
     বলেছিলাম, ওয়াইনে তো আমার নাম যশ হাওয়া;
বলেছিল, কবুল করো এ শব্দ তা যে রূপই নিক।
     যদি লাভ লস জমা সবই ঘুরে তোমার হাতে,
এ নিয়ে সুখ বা দুঃখ সবকিছুকেই বলো, ধিক!
     শূন্যতাকে দিল দিলে হাতে থাকবে শুধুই হাওয়া,
হাওয়া হয়েছে সোলায়মানেরও তখত মানিক।
     হাকিমের হিকমত শুনে কাতর হলে, হাফিজ,
কিসসা কম করি, জীবন যাপন করো অধিক।

دی پیر می‌فروش که ذکرش به خیر باد
گفتا شراب نوش و غمِ دل بِبَر ز یاد
گفتم به باد می‌دهدم باده نام و ننگ
گفتا قبول کن سخن و هر چه باد، باد
سود و زیان و مایه چو خواهد شدن ز دست
از بهر این معامله غمگین مباش و شاد
بادت به دست باشد اگر دل نهی به هیچ
در معرضی که تخت سلیمان رَوَد به باد
حافظ گرت ز پندِ حکیمان مَلالت است
کوته کنیم قصه، که عمرت دراز باد

১০১–২০০

mu/hafez.1713525999.txt.gz · Last modified: 2024/04/19 05:26 by asad

Donate Powered by PHP Valid HTML5 Valid CSS Driven by DokuWiki